مقل

مقل

• نام فارسی: مقل
• نام اردو: مُقِل
• نام انگلیسی: Indian Bdellium Tree
• نام علمی: Commiphora Mukul
• نام‌های دیگر: بلسان هندی

نام انگلیسی:

 Bdellium

نام فرانسوی:

Bdellium

نام در کتب طب سنّتی:

 به‌طورکلی «مُقْلْ»، «خاک مقل» و «مقل اَزْرق »

نام عربی:

“قفر”و “کور”

مترادف:

 Balsamodendron mukul Hook. ex Stocks

خانواده:

Burseraceae

جنس:

 Commiphora

 

 

• به فارسی به‌طور کلی «مقل»، «خاک مقل» و «مقل ازرق» گفته می‌شود. به فرانسوی و انگلیسی‌Bdellium و به عربی «قفر» و «کور» و در کتب طب سنتی با نام «مقل» و «مقل الیهود» نامبرده می‌شود. صمغ رزینی است که از درختانی از خانواده‌Burseraceae جنس‌Commiphora گرفته می‌شود. دارای گونه‌های مختلفی است که معروف‌ترین آنها که از آن مقل ارزق گرفته می‌شود، گونه‌ای است به نام علمی‌Commiphora mukul (Hook .ex Stocks) Engl که مترادف آن‌Balsamodendron mukul Hook .ex Stocks می‌باشد.

مواد تشکیل‌دهنده: در صمغ مقل، حدود 45/1 درصد اسانس روغنی، مقداری کربوهیدرات و اسیدآلدوبیورونیک وجود دارد. اسانس صمغ مقل، شامل میرسن، دی‌میرسن و پلی‌میرسن می‌شود.

ضمناً در صمغ آن مقداری از قندها و آلدوبیورونیک اسید یافت می‌شود.

طبیعت: در اول درجه سوم گرم و در درجه دوم خشک.

ماهیت: مقل درختچه‌ای خاردار است که ارتفاع آن به دو متر می‌رسد.
شاخه‌های درختچه مقل، خارهایی کشیده، تیز و مایل به سفید دارد. از تنه و شاخه‌های این درختچه، نوعی صمغ ترشح می‌شود که ابتدا زرد است؛ ولی پس از انعقاد، تیره می‌شود. صمغ درخت مقل نیز به مقل مشهور است.

میوه‌های درختچه مقل، کوچک، نوک‌دار، کمی کشیده، بادامی‌شکل و گیاه بیضی‌گون هستند که ابتدا سبزند و پس از رسیدن کامل، قرمز مایل به صورتی می‌شوند.
محل رویش: هند، یمن، عربستان، عمان و ایران در استان سیستان و بلوچستان.
اجزای مورد استفاده و مشتقات: صمغ درخت.

• مشخصات و ویژگی ها:

به‌طور کلی تمام انواع مقل از نظر طعم تلخ است نوعی از آن به رنگ مایل به سرخ است که مقل ارزق نامیده می‌شود. نوع دیگر آن زردرنگ است که «مقل الیهود» گویند. زیرا یهودی‌ها به عنوان بخور معطّر از آن استفاده می‌کنند. و نوعی نیز به رنگ بادنجانی است که از درختان ناحیه یمن گرفته می‌شود. مرغوبترین آنها نوعی است که خالص بدون مواد خارجی، برّاق، لزج، چسبنده، نرم و خوش‌بو باشد. طعم همه آنها تلخ است و اگر آن را در آتش بیندازند بوی مطبوعی نظیر بوی برگ‌بو از آن متصاعد می‌شود.
درخت فوق در مناطق گرمسیر هندوستان در میسور، دکان، خاندش، سند و بلوچستان می‌روید. برخی از گونه‌های این درختان در یمن و جنوب عربستان و سواحل عمان می‌رویند. نام این‌گونه را پارساCommiphora molmol Engl . ذکر می‌کند.

• • مقل چهار گونه دارد:

مقل اَزرَق، مقل‌الیهود، مقل صَقالِبی و مقل عربی

مقل ازرق، قرمزرنگ است؛ مقل الیهود، مایل به زرد، مقل صقالبی، نرم و مایل به سیاه رنگ، و مقل عربی، بادنجانی‌رنگ است. همه این گونه‌ها تلخ‌اند. هر چه مقل کهنه‌تر شود، تلخ‌تر، تیره‌تر و سفت‌تر می‌شود.

بهترین گونه مقل، خالص، براق، لزج، چسبنده، نرم و مایل به زرد است، طعمی تلخ و رایحه‌ای خوش دارد، و به راحتی در آب حل می‌شود.

برگ‌های درختچه مقل، نسبتاً کوچک، لوزی‌شکل و گاه مایل به قطره‌ای شکل‌اند و اغلب به صورت سه‌تایی و گاه به صورت تکی یا پنج‌تایی، به صورت هم‌مرکز و بدون دمبرگ می‌رویند.

گل‌های این درختچه، بسیار کوچک، قرمز، کشیده و شیپوری هستند و معمولاً به صورت دسته‌ای رشد می‌کنند. هر گل، معمولاً چهار یا پنج لبه کوچک، نوک‌دار و مایل به مثلثی‌شکل دارد که به سوی بیرون برگشته‌اند.

میوه‌های درختچه مقل، کوچک، نوک‌دار، کمی کشیده، بادامی‌شکل و گیاه بیضی‌گون هستند که ابتدا سبزند و پس از رسیدن کامل، قرمز مایل به صورتی می‌شوند.

محل رویش: هند، یمن، عربستان، عمان و ایران در استان سیستان و بلوچستان.

اجزای مورد استفاده و مشتقات: صمغ درخت

• • نفع خاص:

مقل برای تحلیل اورام، اسهال بلغم، جذب رطوبت‌های رحم، رفع سرفه‌های رطوبی و بواسیر.

• • افعال و خواص مقل، جالی، ملین، مقوی کبد، محلل ریاح کبد، مدر حیض، مدربول، مدر شیر، مفتت سنگ کلیه و مفتح سدد است و خاصیت تریاقیت دارد.

مقل، خون منجمد شده در احشاء را تحلیل می‌برد، شدت ادویه مسهل قوی را کم می‌کند، اخلاط لزج سینه را تنقیه می‌کند، باعث سهولت در زایمان می‌شود و به درمان کزاز، گلودرد، ربو، عرق‌النساء، نقرس و درد پشت کمک می‌کند. حل کردن مقداری مقل در کمی آب گرم و نوشیدن آن، ملین و مسهل بلغم است. نوشیدن جوشانده مقل، اورام داخلی را بهبود می‌بخشد. خوردن پودر مقل با آب عسل، بلغم را دفع می‌کند. خوردن یک درهم مقل با شیر تازه دوشیده شده، مبهمی است.

• • بخور مقل، مضرات هوای عفونی ناشی از شدت رطوبت یا تعفن مردار را دفع می‌کند و برای بواسیر، ورم رحم و رفع چسبیدگی دهانه رحم مفید است. حقنه مقل، بواسیر را بهبود می‌بخشد و فرزجه آن، مخرج جنین و مجفف رطوبات رحم است و چسبیدگی دهانه رحم را برطرف می‌کند.
  • ضماد مقل، مبهی و محلل اورام حلق و حنجره بوده، ورم‌ها را نرم می‌کند و به رفع تورم اعصاب، پارگی عضلات و رفع خون‌مردگی زیرپوست کمک می‌کند. ضماد مقل زردرنگ، برای خنازیر مفید است. ضماد مقل و آب تره، محلل اورام سفت و محلل ریاح غلیظ بوده، بیماری‌های رحم، بیماری‌های مقعد و بواسیر را بهبود می‌بخشد. اگر یک حصه پودر مقل و سه حصه سبوس گندم را با آب انگور و کمی روغن حیوانی بپزید، ضماد آن برای ورم شقیقه مجرب است. جوشاندن کمی مقل با مقداری باقلا و تهیه خمیر و ضماد آن، محلل اورام بلغمی سفت بوده، به درمان فتق، قیله‌الماء اطفال، قیله‌الامعاء، و زگیل‌های آویزان، کمک می‌کند. ضماد مقل با بزاق دهان روزه‌دار، برای رفع ورم پلک چشم، اورام سفت کبد، باد فتق و قویا نافع است. ضماد مقل با کمی سرنج‌دانه بواسیر و زگیل، به ویژه زگیل‌های تازه را بهبود می‌بخشد. طلای مقل برای گزیدگی حیوانات و حشرات سمی نافع است.

 

• • حبّ مقل‏:

كه خون ناسور را باز دارد؛ صنعت آن: هليله كابلى و بليله و آمله از هريك ده درم، بسّد و كهربا و صدف سوخته و شاخ بز كوهى سوخته از هريك پنج درم، شبّ يمانى سه درم، مقل‏ بيست درم، مقل‏ در آب كنند تا حل شود و داروها به آن بسرشند؛ شربتى هر صبح دو درم.

نمك طعام سى درم، نشاسته ده درم، مقل‏ ابيض بيست درم، فلفل سياه ده درم، انيسون هفت درم، جرجير و فودنه از هريك ده درم، زنجبيل پانزده درم، كوفته؛ شربتى دو مثقال به آب گرم.

المنصوري في الطب / مرهمى كه سر دمل‏هاى رسيده را باز كند و نيازى به شكافتن دمل نباشد:

• • روش ساخت: عسل بلاذر يك بخش و زفت آبكى يك بخش را در چمچمه‏اى (ملاقه) گرد آورده داغ كنند تا آميخته شود. اگر خواهان شكافتن دمل بى‏چاقو مى‏باشند در جاهايى كه مى‏خواهند شكاف در آن پيش بيايد از اين دارو بر آن بمالند و آن را نيم‏روزى رها نمايند تا به اندازه‏ى جاى ماليده، بافت آن خورده شود. يا در شير الاغ اندكى مقل‏ آب نمايند و روى نوك دمل آن را برگ انجيرى بگذارند و روى آن پنبه‏اى قرار دهند و با نوارى آن را ببندند.
  • المنصوري في الطب / آماس سخت(صلب):

مرهمى كه آماس سخت را از ميان مى‏برد: مقل‏ نرم و اشق و بارزد را به‏گونه‏ايى يكسان با روغن در هاون له كنيد. خوب است، به همراه آن روغن سوسن يا روغن بان نيز بكار برده شود سپس لعاب شنبليد و لعاب تخم كتان را به يك اندازه به همراه آن كوبيده تا يكنواخت شود و با انجير علك گرد آوريد و از آن سرشته‏اى درست كنيد و اين مرهم را به هر آماس سخت در هر كجاى تن بماليد، سودمند خواهد بود.

• • المنصوري في الطب قرص سنبل

گزاره‏ى آن: مقل‏ نرم ده درم، اشق پنج درم، حب بان ده درم، تخم كلم به مانند آن و سنبل الطيب پنج درم و موم سه درم و روغن ناردين پانزده درم و مصطكى سياه پنج درم‏

• • المنصوري في الطب

آنچه حشرات و مارها و گزندگان و درندگان را مى‏راند و يا مى‏كشد: …..

نگاهداشتن گربه و راسو و طاوس و لك‏لك و پرندگان آبى و جز آن در خانه حشرات و خزندگان را شكار خواهند كرد و در جاهاى گندابى أبابيل (پرستو) و راسو و يا برگزيدن انگشترى با نگين زمردى نيك و بزرگ تا آنجا كه بشود و به انگشت كردن آن و يا چراغى پرنور در خوابگاه روشن گذاشتن و خوابيدن به نوبت و يا با آوايى ميانه آواز خواندن و سخن گفتن، تا گزندگان از آنها دور شوند. از چيزهايى كه به ويژه مارها را مى‏راند بخور شاخ گوزن و يا سم بز و يا گوگرد و يا بخور سوزانده‏ى موى آدمى است و يا فروكردن خار و خسك در لانه‏ى مارها و يا پاشيدن آبى كه در آن نوشادر باز شده در خانه، كه آنها را مى‏گريزاند. چون مارها به آن جايگاه هيچ‏گاه نزديك نمى‏شوند و اگر نوشادر در لانه مار بريزند به تندى مى‏گريزد و اگر نوشادر را در دهان نگاهدارند تا آب شود سپس به دهان مار تف كنند درجا مار را مى‏كشد. همچنين بخور زفت يا مقل‏ آنها مى‏گريزند و همچنين بخور سكنجبين اين‏گونه كارايى را داراست.

المنصوري في الطب (ترجمه) / 495 / حب مقل: ….. ص : 495

هليله‏ ى سياه و كابلى از هركدام ده درم، سغبين سه درم، شاهى سپيد دو درم، مقل‏ نرم چرب پانزده درم در آب تره باز مى‏كنند و به صورت حب درمى‏آورند و اندازه‏ى خوراكى آن را از يك درم تا چهار درم روى آماس مى‏ريزند. جايگاه اگر داغ بود مرهم سفيدآب مى‏مالند وگرنه مرهم مقل‏ و سنام (كوهان) بكار مى‏برند.

• • مقدار مصرف:

یک درم

بارداری و شیردهی:

در زمان بارداری مصرف مقل مجاز نمی باشد.

منع مصرف :

مضر برای ریه و کبد

کتیرا برای ریه، زعفران برای کبد

• • نام دارو: قرص خون یا مقل ازرق

ترکیب: ترکیب سه گانه (هلیله + بلیله + آمله) به مقدار مساوی آسیاب و الک و مخلوط و کنار گذاشته می‌شود و به اندازه یک سوم وزن کل ترکیب فوق، مُقل ازرق داخل آب تره ریخته می‌شود تا جایی که آب تره روی مقل را بگیرد. ظرف باید قابل انعطاف باشد (مانند ظرف پلاستیکی جای آب معدنی) و کم‌تر از یک سوم آن خالی بماند و وقتی که مقل و آب تره در آن ریخته می‌شود قبل از بستن درب آن، ظرف را فشار داده تا فضای خالی آن پر شود. سپس درب ظرف را محکم بسته و زیر سایه تا 30 شب بماند، هر روز باید درب آن را باز کرد و فشار داده شود تا هوای آن خالی شود و سطح آب تره و مقل تا نزدیک درب ظرف بالا بیاید و در همان حال درب آن محکم بسته شود و بعد از سی‌شب، مقل و آب تره سنگ‌هایش پاک شود و داخل ترکیب سه گانه ریخته شود و بسیار زیاد مخلوط شود و بعد دست‌ها به روغن زیتون آغشته می‌شود و مواد به حالت قرص در می‌آید و زیرسایه بماند تا خشک شود.

نکته: در طول سی شب هر روز درب ظرف باز شود و فشار داده تا محتویات ظرف بالا بیاید و در همان حال درب آن بسته شود.

• • تابستان:

روزی یک مثقال میل شود. ظرف حاوی سه مثقال بوده که در طول سه روز صبح ناشتا و شب موقع خواب میل شود. افراد دو تا هفت سال نصف و زیر دو سال یک چهارم بزرگسالان میل کنند.

• • زمستان:

روزی دو مثقال میل شود. چون ظرف حاوی سه مثقال است دو ظرف آن در سه روز صبح ناشتا و شب موقع خواب میل شود. افراد دو تا هفت سال نصف و زیر دو سال یک چهارم بزرگسالان میل کنند.

• • پرهیز غذایی: در طول مصرف این دارو ماهی، سرکه و سبزی میل نشود.
  • کارآزمایی بالینی:

يك كارآزمايي باليني تصادفي شده غي ربي خبر گزارش نموده كه مصرف خوراكي (Uunblinded) يك عصاره استاندارد شده اولئورزين گياه دارويي ،gugulipid به ،(Commiphora mukul) ( هندي به نام مقل (مقل ازرق مدت 3 ماه به اندازه تتراسيكلين خوراكي در درمان آكنه اثربخشي داشته است. پيگيري بيماران پس از 3 ماه، بازگشت آكنه را در 4 بيمار در گروه تتراسيكلين و 2 بيمار در گروه نشان داد. مشاهده جالب اين بود كه بيماراني كه Gugulipid پوست صورت آنها چرب است به ميزان قابل توجهي بهتر به علاوه بر اينكه .[LOE-A] [ پاسخ مي دهند [ 20 gugulipid مطالعه مذكور محدوديت هاي روش شناختي داشته، مورد ترديد است كه اين مطالعه با 10 بيمار در هر گروه (و بدون كافي براي تشخيص تفاوت (Power) گروه دارونما) قدرت معني دار بين 2 دارو را داشته باشد.

كارآزمايي باليني يك سو بي خبر 3 ماهه با 124 بيمار، آكنه را بهبود دادند، ولي شروع اثر روغن درخت چاي آهست هتر بود و

تعداد كمتري از بيماران در گروه روغن درخت چاي دچاردر حالي كه مطالعه .[LOE-B] [ عوارض پوستي شدند [ 27

مذكور فاقد گروه دارونما بود، يك كارآزمايي داراي شاهد دارونما، دوسو بي خبر و تصادفي شده 45 روزه با 60 بيمار،

اثربخشي ژل موضعي 5 درصد روغن درخت چاي را در آكنه ولگاريس خفيف تا متوسط نشان داده است [ 28 ]. اثربخشي ژل

روغن درخت چاي از نظر تعداد كل ضايعات آكنه و شاخص 5 برابر دارونما بود / 3 و 75 / شدت آكنه به ترتيب 55

با وجود اينكه مطالعه نامبرده هي چگونه .[LOE-A] [28] شواهدي دال بر تفاوت در عوارض نامطلوب و تحم لپذيري

بين روغن درخت چاي و دارونما ارائه نداده، هنگام استفاده ازروغن درخت چاي براي درمان آكنه، قابليت ايجاد حساسيت

توسط روغن درخت چاي و مونوترپ نهاي اكسيد شده آن را .[LOE-C] [ بايد در نظر داشت [ 29 گلوكونولاكتون از يك پلي هيدروكسي اسيد ساخته شده تشكيل مي شود Saccharomyces bulderi توسط نتايج يك مطالعه باليني دوسو بي خبر تشكيل .[LOE-D] [30] شده از 150 بيمار با مصرف موضعي محلول 14 درصد گلوكونولاكتون، از بين رفتن ضايعات آكن هاي ملتهب را نشان  داد كه به طور معن يداري برتر از دارونما و قابل مقايسه با بنزويل پراكسايد 5 درصد ولي با عوارض نامطلوب كمتر بود.

• • خواص – کاربرد

مقل طبق نظر حکمای طب سنتی از نظر طبیعت خیلی گرم و خشک می‌باشد. در هند از صمغ رزینی مقل به عنوان قابض، ضدعفونی‌کننده، داروی سینه‌ای و برای افزایش نیروی جنسی، غنی کردن خون، بادشکن و قاعده‌آور مصرف می‌شود. ضمنا در موارد مارگزیدگی و عقرب‌گزیدگی نیز کاربرد شفابخشی دارد.
از نظر خواص دارویی طبق نظر حکمای طب سنتی ایرانی برای تنقیه اخلاط لزج سینه و تسکین سرفه‌های رطوبی، کزاز، تنگی نفس، ضعف کبد، تحلیل بادهای بواسیر و خون منعقد در اعضا داخل شکم، سختی زایمان، نقرس و درد پهلو مفید است. مدّر است و قاعده‌آور و برای ازدیاد ترشح شیر و خرد کردن سنگ کلیه و تسهیل در اخراج بلغم نافع است.
اگر 10 گرم مقل صاف قرمز رنگ را نرم ساییده و با ماء العسل بیاشامند بلغم را پایین می‌آورد. ضماد آن برای نرم کردن و تحلیل ورمها بخصوص ورم حلق و تسریع در جذب و تحلیل خون‌مردگی زیر پوست نافع است. اگر 4 گرم آن را با شیر تازه مخلوط و بیاشامند برای تقویت نیروی جنسی مؤثر است. بغدادی معتقد است که مقل را کوبیده و با آب گرم مخلوط و بیاشامند برای لینت مزاج و تسهیل اخراج بلغم مفید است. ضماد آنکه با 30 گرم باقلا جوش داده و خمیر نموده باشند، برای باد فتق نافع است. تنقیه آن برای بواسیر مفید است. شیاف آن برای باز کردن دهانه رحم و تسهیل و فرود آمدن جنین و قطع رطوباتی که از رحم جاری می‌شود نافع است.
مقل برای ریه مضّر است و برای رفع عوارض آن باید از کتیرا استفاده کرد. اسراف در خوردن آن برای کبد مضّر است و برای رفع عوارض آن باید از زعفران (حدود 4 گرم) استفاده کرد.
در بازار داروی دیگری را به نام «مقل مکّی» عرضه می‌کنند که نباید با مقل ازرق یا به‌طور کلی مقل اشتباه شود. مقل مکّی صمغ نیست بلکه میوه درختی است که قابل خوردن است و درخت و میوه شبیه به خرما می‌باشد. از نظر طبیعت مقل مکّی سرد و خشک و قابض است و اسهال را قطع می‌کند و سیلان خون را هم بند می‌آورد.

• کاربرد:

1- درمان تمام بیماری‌های خونی و قلبی و عروقی و کم‌خونی.

2- خون‌ریزی‌های داخلی و بیرونی و خون‌ریزی زنان بر اثر ضخامت رحم.

3- سرطان خون

4- تالاسمی

5- هموفیلی

6- بواسیر

7- افتادگی دریچه قلب و سوراخ شدن قلب

8- کمبود پلاکت

9- صدای غیرطبیعی قلب

10- تشکیل نشدن قسمتی از قلب در جنین

11- رگ اضافی در قلب

12- لپوس

13- گره‌خوردگی رگ‌ها

14- تنگی دریچه آئورت و تنبلی آن

15- سوراخ شدن قلب

16- دیابت نوع یک

17- بی‌خوابی که علتش کم‌خونی است.

16- بند آوردن و جبران خون زنان بارداری که لکه می‌بینند.

• نکته: در خون‌ریزی دستگاه گوارش و سرطان روده علاوه بر قرص خون، مصرف روزانه ده گرم کندر آسیاب شده برای جلوگیری از خون‌ریزی نیز مفید است.

17- خون‌ریزی مقعد (کولون).

18- جایگزین قطره آهن هم در کودکان و هم در بزرگسالان.

منابع :
یادگار
خواص الأشياء

معارف گیاهی استاد میرحیدر
ریاض الادویه
داروهای تخصصی و عمومی
نرم افزار نور

محقق: مهدی متقی – فرشته ساده حسین