سته ضروریه در پزشکی سنتی ایرانی

هوا

از دیدگاه طب ایرانی هوا محیط بر کل بدن است و در نتیجه هوای معتدل و صافی و عاری از مواد آلاینده موافق مزاج روح انسان بوده و موجب صحت و سلامتی است و تغیرات غیر طبیعی هوا موجب ضرر برای بدن است. در برخی بیماری ها مانند قوبا توصیه به استفاده از هوای کاملا مرطوب و اجتناب از قرار گرفتن در معرض هوای خشک جهت پیشگیری از شعله ور شدن بیماری توصیه موکد شده است .

هوا شامل تدابیري جهت حفاظت از بدن از طریق رعایت هواي استنشاقی و پیرامونی است. هواي خوب آنست که نفس کشیدن را مشکل نسازد و بهترین هوا در هر فصل از لحاظ برودت و حرارت هواي منطبق با مزاج آن فصل می باشد. پرهیز از هواي نامناسب مهمترین تدبیر در رعایت این اصل قلمداد می گردد که شامل پرهیز از غبار و بخار و دخان، بوهاي ناخوشایند و متعفن، بخار مزارع کشت حبوبات، کلم و سیر، هواي محبوس در زمینهاي پست، هوایی که با طلوع خورشید زود گرم و با غروب آن زود سرد می شود و هواي محبوس نمناك است. شاید مهمترین تدبیر براي داشتن سیستم تنفسی سالم، توجه به .هواي استنشاقی در طول زندگی می باشد.

تغذیه

در دیدگاه طب ایرانی غذاها دارای درجات مختلفی از لحاظ کیفیت تاثیر گذار بر بدن می باشند و هر فرد با توجه به ویژگی های فردی ،فصل و نوع شغلی که دارد باید غذاهای خاصی مصرف نماید.

از مهمترین اصول که رعایت موازین آن منجر به حفظ سلامتی می گردد رعایت اصول تغذیه بر مبناي طب سنتی است. دانستن این اصول قبل از مصرف مواد غذایی مختلف براي مردم، چه سالم و چه بیمار ضروري است. توجه به زمان غذا خوردن، آداب غذا خوردن، ترتیب و عادات مربوط به تغذیه، مزاج معده و غذاي مصرفی، پرهیز از ناسازگارها در تغذیه، خواب بعد از تغذیه و تدابیر مربوط به مصرف غذاهایی که بیش از آنکه اثرات غذایی داشته باشند از دیدگاه طبی دارو قلمداد می شوند بسیار .اهمیت دارد. البته هرکدام از این موارد نیازمند توضیحات مفصلی می باشد حکماي ایران زمین بهترین غذا ها را نان سالم، گوشت گوسفند شش ماهه، شیرینی هاي ملایم و از میان میوه ها انگور و .انجیر براي همه و خرما براي ساکنین مناطق گرمسیر بر شمرده اند.

حکما با توجه به وضعیت سلامت فرد و شکایت وی از انواع غذاها استفاده میکردند.امروزه مطالعات بسیاری درمورد استفاده از مواد غذایی به صورت کامل (نه در قالبهای مکمل های غذایی ) جهت سلامتی افراد  وجود دارد.خاصیتی که حکما برای کل گیاه یا ماده غذایی قایل بودند و معتقد بودند تمام اجزای یک ماده طبیعی در کنار یکدیگر قادر به ایجاد اثری خاص دربدن می باشد.

تحرك بدنی و ورزش

 شیخ الرئیس میفرماید: مهمترین تدبیر در حفظ سلامتی ورزش است و بعد از آن تدابیر مربوط به تغذیه و بعد آن اصلاح خواب. ورزش به حرکات ارادي اطلاق می شود که عمق و تعداد نفسها را افزایش دهد. فوایدي که براي ورزش برشمرده اند عبارت است از گرمی بخشی به بدن، دفع مواد زائد از طریق منافذ بدن، تقویت هضم غذا در معده، تقویت اعصاب و افزایش نشاط؛ زمان گرسنگی و بعد از خوردن غذا و در زمانهایی که هوا بسیار گرم است اوقات مناسبی براي انجام فعالیت ورزشی نیست. با این همه شیخ معتقد است که فعالیت بدنی وقتی می تواند اثرات مثبت جسمی و روحی را ایجاد نماید که .شخص آن فعالیت را به نیت ورزش کردن انجام داده باشد.

ورزش به دلیل افزایش خونرسانی به تمام بدن از جمله اندامهای انتهایی از اصول مهم حفظ سلامتی است . از دیدگاه طب سنتی انواع ورزش وجود دارد که با توجه به شرایط بیمار و نوع بیماری ،میزان تحرک در ورزش تعیین میشود. در عین حال ورزش از دیدگاه طب سنتی باعث افزایش حرارت غریزی شده و نیکویی رنگ چهره ایجاد میکند.

از دیدگاه طب نوین نیز با انجام فعالیت های ورزشی سیستم آنتی اکسیدان در بدن فعال شده که به نظر میرسد این فعالیت در پیشگیری و بهبود بیماری های پوستی بسیار موثر باشد.

در عین حال در مورد استراحت و عدم حرکت زیاد بیماران مبتلا به سوء مزاج های خشک کل بدن دستورات اصلاح کننده ای در طب سنتی ایرانی وجود دارد.

خواب و بیداري

یکی از اصولی که رعایت آن می تواند نقش مهمی در حفظ سلامتی مردم داشته باشد اصلاح روش خوابیدن است. بر اساس نظر اطباي ایرانی بهترین زمان براي خوابیدن حدود دو ساعت بعد از غروب آفتاب و پس از خروج غذا از معده است. مدت زمان خواب برحسب سن و فصل از 6 تا 10 ساعت در شبانه روز متغیر است. حکما بویژه به افرادي که از مشکلات ریوي رنج می برند توصیه نموده اند که از خوابیدن در طول روز بپرهیزند. بستر جوانان در فصل گرما از جنس کتان و کهنسالان در فصل .سرما از حریر و پنبه باشد. همچنین بیان نموده اند که خوابیدن در بستر نرم موجب چاقی بدن می شود.

خواب مناسب خوابی است که عمیق ،متصل و یکنواخت باشد . محل خواب ،میزان ساعت خواب مورد نیاز هر فرد و  حتی نوع پوشش افراد هنگام خواب نیز در طب سنتی ایرانی کاملا مشخص شده است. خوابیدن بعد از طلوع خورشید برای افراد سالم خطرناک بوده و میتواند موجب اختلالات روانی و ضعف گوارش شده و نیز موجب بدرنگ شدن پوست افراد گردد.از دیدگاه طب نوین خواب اندک و بدون کیفیت به طور مثال  باعث اختلال در کیفیت کلاژن پوست شده و نیز موجب افزایش روند پیر شدن پوست میشود.

اعراض نفسانی

یکی از عوامل تأثیر گذار بر سلامت آدمی واکنشها و تغییرات روحی روانی می باشد. شادي، غم، خشم، لذت، ترس، امید، خجالت و آنچه بدین ها ماند می تواند در قوا و افعال آدمی تغییر ایجاد نماید. شیخ الرئیس در مبحث معالجات خود می فرماید: از معالجات مفید که می تواند در درمان بسیاري از بیماریها مؤثر و تمام قواي نفسانی را تقویت نماید همانا شادي، دیدار یار مأنوس، همراهی با آنکه با او شاد می شود و همنشینی با بزرگان و آنان که احساس حیا و شرم دارند می باشد. آنچه در تغییرات روحی افراد مهم است لزوم وجود تعادل در فکر، اندیشه و کردار است. نداشتن اندیشه و فکر انجام کارهاي مهم خود موجب کندي حواس و ضعف حافظه می گردد. در مقابل منفعت رسیدن به امید و آرزو براي بدن مانند منفعت شادي سودمند است. مناسب است تا مردم قدر خویش بزرگ دارند و در واکنش به اعراض وارده خویشتن داري از خود نشان دهند تا تغییر .شدید در نفسانیات ایجاد نگردد.

امروزه توجه اندیشمندان دنیای پزشکی به نقش مهم حالات روانی و عواطف بر جسم و اعضای مختلف بدن جلب شده است . تحقیقهای فراوانی در زمینه سایکونوروایمونولوژی (Psychoneuroimmunology) و نقش حالات روانی بر سیستم عصبی و سیستم دفاعی بدن در حال انجام است.بهبود احوال روانی انسان میتواند دفاع تخصصی سلول های ایمنی را افزایش داده و بسیاری از بیماری های مزمن را تحت تاثیر قرار دهد . روان انسان مانند کوه یخی است که تنها بخش بسیار کوچکی از آن قابل دیدن است و بخش عظیم آن در اعماق وجود دارد  و در واقع جنبش بخشپنهان و عمیق آن است که موجب حرکات بخش آشکارش میگردد.

حالات روانی یا اعراض نفسانی مهمترین نقش در بین سته ضروریه برای حفظ سلامتی و درمان بیماری بر عهده دارد ،زیرا که سرعت ،قوا و افعال را تحت تاثیر قرار میدهند در حالیکه موارد دیگر (مانند داروها) برای اثر بخشی احتیاج به زمان دارند.

حیات و آنچه متعلق به آن است مانند حس و حرکت ،اغذیه و تنمیه ،تولید مثل و غیر آن ،ناشی از تعلق و رابطه ی نفس با بدن است. این رابطه توسط روح حیوانی که قابلیت بسط و قبض دارد انجام میگیرد و به عبارت دیگر این روح حیوانی است که در اعضا نفوذ میکند و آنها را برای قبول قوت های دیگر بدنی مانند روح نفسانیه و روح طبیعی مهیا و مستعد میسازد و تا قوت حیوانی به توسط روح حیوانی به اعضا وارد نشود ،اعضا قبول قوت نفسانی که مبدا حس و حرکت است و همچنین قبول قوت طبیعی که وظیفه ی آن تصرف در غذا است را نمیکنند.

اعراض نفسانی عبارت است از حالاتی که عارض نفس شود و به دنبال تاثیر آن حالات ،انفعالاتی در نفس ایجاد شود.در حقیقت قوا حیوانی و به تبع آن روح حیوانی انفعال نفس متاثر شده و موجب تغییراتی در بدن میشود که به آن اعراض نفسانی میگویند.توضیح اینکه نفس پس از درک ملایمات یا ناملایمات یا از  آنچه در وی ملایمت و ناملایمت هر دو جمع باشد منفعل میشود،پس اگر این چیز که نفس از وی منفعل میشود ملای بود ،همچون چیزی شادی بخش ،نفس آن را طلب میکند و به سوی آن حرکت میکند تا در برابر آن مقاومت کند و اگر نفس تاب مقابله و مقاومت با آن را نداشته باشد، مانند شئ ترسناک ، از آن چیز میگریزد تا از آن خلاصی یابد و متأذی نشود. لکن از آنجا که نفس به خودی خود یک حقیقت است تا یک شیء مادی ،مراد از انفعال نفس ،همانطور که ذکر شد حرکت قوای حیوانی است و قوا نیز به واسطه ی ارواح که حامل قوا هستند حرکت میکنند و از آنجا که روح ،لطافت بخار اخلاط درون بدن محسوب میشود،حرکت روح حیوانی و افعال آن به واسطه ی حرکت خون امکان میپذیرد. در حقیقت اثر پذیرفتن قوت و روح حیوانی و حرارت غریزی و تغییرات وضعیت آنها را اعراض نفسانی میگویند.

از آنجا که حالات نفسانی موجب حرکت حرارت غریزی و ارواح (به خصوص روح حیوانی ) و خون به سمت داخل یا خارج بدن میشود، به آن حرکات نفسانی نیز میگویند و در صورتی که این حرکات نباشند، به آن سکون نفسانی گویند.

انواع حرکات نفسانی :

حرکات نفسانی شامل : خشم ، ترس ، شادی ،اندوه، نگرانی و خجالت است.

خشم عبارت است از حرکت ناگهانی نفس به خارج برای دفع امر نامطلوب.

شادی عبارت است از حرکت تدریجی نفس به خارج برای درک امر مطلوب .

غم عبارت است از حرکت تدریجی نفس به داخل برای دوری از امر نامطلوب . در نگرانی و خجالت هم ،حرکات نفس گاه به داخل و گاه به خارج است.

اهمیت اعراض نفسانی :

حکیم اسماعیل جرجانی چنین اظهار میدارد : اعراض مفسانی ؛ شادی است و غم و لذت و ایمنی و ترس و خجلی و اندیشه کارهای مهم و عمل هایباریک و امید و نومیدی و هر یک را اندر تن مردم اثری ظاهری است ،فزون از اثر طعام و شراب و غیر آن ، از  بهر آنکه طعام و شراب و دیگر اسباب بدان زودی اثر نکند که اعراض نفسانی . نبینی که اثر سخن خوش یا ناخوش که مردم بشنوند و اندیشه که برخاطر بگذرد چگونه بی هیچ مهلت زود به رنگ و روی پدید آید و حرکت و آواز مردم بگردد، و این حال نشان آن است که اثر اعراض نفسانی قوی تر از دیگر سبب هاست.

زکریای رازی در این مورد میگوید: سزاوار است که طبیب همیشه بیمارش را به بهبودی امیدوار سازد، بنابراین طبیب باید روحیه ی بیمار را بالا ببرد و بکوشد تا از طریق طب نفسانی ،خوف و ترس را از وی برطرف سازد تا به حول و قوه الهی بیمار شفا یابد.

بوعلی سینا نیز در بخش اول از جلد سوم قانون ،آگاهانه بر این حقیقت اذعان کرده ،میگوید : ما عاشق را دیده ایم که از لاغری پا فراتر نهاده به حد پژمردگی رسیده و به بسیاری از بیماری های دشوار و مزمن گرفتار آمده و به تب های طویل المدت دچار شده و همه اینها از ناتوان شدن نیرو بوده که از عشق کشیده ولی همین که به معشوق خود رسیده است ،نیروی از دست رفته را باز یافته و معلوم شده است که مزاج انسان گوش به فرمان و مطیع پندارهای روانی است.

با استناد به مطالب گفته شده ، مشخص است که حالات روحی و روانی نقش بسیار مهمی در سلامتی و بیماری داشته و تغییرات شگرفی در بدن ایجاد میکند.

احتباس و خروج مواد

 یکی از اصولی که در طب قدیم جهت حفظ سلامتی به آن توجه و براي آن ارزش وافري قائل بودند توجه به مواد جمع شده در بدن و تدابیر مربوط به حفظ یا خارج نمودن این مواد می باشد. طبیبان معتقد بودند که در اثر مصرف مواد غذایی مختلف و در گذر زمان مواد زائدي در بدن جمع می شوند که لازم است توسط تدابیر خاصی که مستلزم رعایت اصولی می باشد از بدن .خارج شوند رعایت این اصول ششگانه می تواند نقش مهمی در حفاظت افراد از ابتلا به بیماریها و تقویت قواي انسانها ایفا نماید بطوري که حکیم گیلانی در کتاب حفظ الصحه ناصري می فرماید: کسی که مواظب تدابیر حفظ الصحه با جمیع شرایط آن شود، میرسد .حتماً به عمر طبیعی که آن یک صد و بیست سال است.

از دیدگاه طب ایرانی بدن انسان به عنوان یک سیستم دینامیک بسیار فعال ،دایما در حال تولید مواد زاید با عنوان فضولات است که این مواد بایستی از راه های مختلف دفعی مانند ، مدفوع ،ادرار ،عرق ،چرک ،خلط ریه، خونریزی های طبیعی عادت ماهیانه و منی دفع شوند. یکی از وظایف طبیب کمک به دفع مواد از راه های طبیعی مذکور میباشد و در عین حال طبیب وظیفه دارد به تقویت اعضای مربوطه بپردازد که دفع فضولات از بهترین راه ممکن از بدن امکان پذیر شود.بسیاری از حکم معتقدند بیماری های پوستی زمانی ایجاد میشود که راه های دفعی طبیعی بدن به صورت طبیعی قادر به دفع فضولات نباشند،در نتیجه بدن انسان جهت حفظ اندام های داخلی این مواد را به سمت پوست ارسال کند.

گردآورنده : فصیح اله رضایی 

منابع :

• نقش طب ایرانی در بهبود سبک زندگی، پیشگیری و درمان بیماری­ها نوشته دکتر حسین مرادی D طب سنتی عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی قم.
• جدیدترین نتایج مطالعه جهانی بار بیماری‌ها منتشر شد Global burden of diseases study 2016 وزارت بهداشت و درمان پزشکی مورخ 25/9/1396.
• مروری بر پیشگیری و درمان بیماری های روانی از دیدگاه طب سنتی نوشته زینب ابوالحسنی .
• مروري بر هيجانات در طب سنتي ايران مصدق محمود, شريعت پناهي نيما, مينايي محمدباقر, احمديان عطاري محمدمهدي.
•  تاثیر تدابیر ششگانه اصول حفظ الصحه طب سنتی ایرانی بر سلامتی پوست در مقایسه با طب مدرن (لیلا شیربیگی ، مریم رنجبر).