اسباب سنگ کلیه در طب ایرانی

محقق: مرضیه خزاعی دانشجوی دکترای حرفه ای پزشکی سنتی ایرانی 

---

سنگهای کلیوی بیماریست که بیشتر افراد 18 تا 45 ساله را مبتلا می سازدو شیوع آن در مردان 5 تا 10 برابر زنان است. اساس تقریبا تمامی سنگهای کلیوی املاح کلسیم (80 درصد)، اسید اوریک، سیستین و اسید اگزالیک  است. هر بیمار مبتلا، هر 2 تا 3 سال سنگ جدیدی خواهد ساخت و زمینه ارثی قویاً در این بیماری مطرح است(1).

طب جدید به چندین عامل در بروز سنگ کلیه اشاره می کنداز جمله پروفسور پوسون در کتابش[1] دو عامل فردی وموضعی را عامل ایجاد سنگ کلیه می داند علل فردی  مانند سن ، جنس، ارث ، مزاج ،و بیماریهای مولد سنگ و خوردنی واشامیدنی  علل موضعی مانند ورم مخاط مجارى بول كه تأثير آن از يك طرف ايجاد كلوئيدهاى لازم براى چسباندن ذرات سنگ كليه به يكديگر و از طرف ديگر قليايى كردن بول و امكان رسوب فسفات‏ها در آن است. دومین عامل كندى جريان خون وريد كليوى است كه يكى از علل فشار اعضاى مجاور به كليه می باشدو به سبب ايجاد كنژسيون پاسيو [2] و تراوش آلبومين و موسين از رگ‏ها، در پيدايش سنگ كليه مؤثر است(2).

حکما ایرانی همانند اطبای جدید به چندین عامل در بروز سنگ کلیه اشاره کرده اند در این مقاله نظر چند تن از حکما و طبیبان در مورد اسباب ایجاد سنگ کلیه  را بیان  می کنیم واشاره ای به توصیه های پیشگیرانه انها در ایجاد این بیماری می پردازیم .

---

اسباب ایجاد سنگ کلیه

بوعلی سینا در کتاب قانون دوعامل  رادر ایجاد سنگ کلیه دخیل می داند

 1- مزاج ماده که امادگی تبدیل به سنگ را دارد و 2- سبب خارجی وخارج از ماده که به ماده قابل سنگ شدن اثر مى‏گذارد و آن را به سنگ تبديل مى‏كند

مزاج ماده مولد سنگ بیشتر ماده لزج  بلغمى غليظ و تر ، ماده ريم و چرك غليظ و خون كه در ورم دمل شده جمع مى‏آيد، است . كه البته مورد اخری به‏ندرت رخ مى‏دهد.

در موردعامل  اول  دو سبب وجود دارد.

سبب اول :ماده اصلى كه اين ماده ،آمادگی سنگ شدن از آن سرچشمه دارد

سبب دوم :حالتى كه ماده حبس شده و به مرور زمان سخت و سنگى مى‏شود

ماده اصلى و اساسى برای تشکیل سنگ غذاهاى غليظ هستند. غذاهايى مانند: انواع شير حيوان و بويژه شير بندآمده و پنير تازه و تر. گوشت غليظ پرنده‏هاى درشت كه در كنار مردابها و بيشه‏زارها زندگى مى‏كنند. گوشت شتر، گوشت گاو، گوشت تگه (بز نر)، گوشت غليظ شكار، گوشت غليظ ماهى و سرخ شده‏ها در تابه به‏طور عموم، نان نابرشته، نانى كه گندمش داراى خاصيت لزجى باشد، نانى كه از خمير مايه نزده و برنيامده باشد، آش كشك به‏طور عموم، حليم، آش از گندم كوبيده و غليظ و پرمايه، نان از آرد دو بار بيخته بى‏سبوس( هر نانى كه سبوس همراه ندارد.)شيرينيهاى لزج، ميوه‏هاى ترش مزه ديرهضم، ميوه‏هايى كه خلط لزج توليد مى‏كنند مانند: سيب كال و نارسيده، شفتالو، خوخ (هلو)نارسيده، ترنج و گلابى، آبهاى گل آلود و ناصاف و بويژه آبهايى كه عادتا براى نوشيدن به مصرف نمى‏رسند، نوشابه‏هاى تيره رنگ و سياهرنگ غليظ

خوراكى‏ها و نوشيدنيهاى نامبرده همگى ماده آماده سنگ شدن را توليد مى‏كنند و بويژه وقتی كه نيروى هضم‏كننده ياراى هضم كامل آنها را نداشته باشد. يا اينكه انسان يكباره از اين غذاها در اندازه زياد بخورد و در نتيجه نيروى هضم‏كننده خسته شود و كاهش يابد. يا وقتی که ترتيب صحيح غذا خوردن برهم بخورد و غذاى ديرهضم قبلا به معده وارد شده باشدو غذاى زودهضم بر غذاى دير هضم وارد شود، يا در حالت سيرى و پرى معده از غذا، انسان ورزش كرده و خود را خسته كند.

ممكن است ماده آماده سنگ شدن از خوراكيها و نوشيدنيها توليد نشود، بلكه ريم و چرك جمع آمده و به سنگ شدن منجر شود .

و سبب دوم  باعث  حبس وبندآوردن ماده می شود ودر حالی که نيروى دفع‏كننده در كليه ناتوان مى‏شود . سبب ناتوانى نيروى دفع‏كننده شايد سوء مزاج يا ورم گرم در كليه يا باد سرخ و يا قرحه باشد. هرگاه نیروی دفع کننده کلیه ناتوان باشد ياراى بيرون دادن مواد را  ندارد. پس ماده در كليه مى‏ماند و حرارت بيش از حد طبيعى بر آن اثر مى‏گذارد و قبل از آنكه از طرفهاى بالائى بدن به هضم برسد و كليه آن را چون غذائى در خود بپذيرد، از اثر حرارت به ماسه تبديل مى‏شود و سنگ مى‏گردد.

عامل دوم سبب خارج از ماده که وجود حرارت بيش از حد طبيعى  است و ماده را به سنگ تبديل مى‏كند،که ان خود چند جهت و احتمال دارد.

1- حرارت زاده مزاج گرم است و در خود بدن است.

2- حرارت با منشاء خارجى است كه از خسته شدن زياد يا از خوردن خوراكى بسيار گرمى‏بخش ايجاد شده است.

3- ماده خلط بدجنس برهم جمع آمده و در كليه راه‏بندان به وجود آورده است.

4- سرماى گيرنده و منقبض‏كننده، ماده را در درون احاطه كرده است.

5- ورم گرم كه راه را در كليه بند آورده و حرارت را به وجود آورده است، كه اين حالت بیشتر رخ می دهد .

6- ورم داخل كليه ورم سرد و سخت است و سد راه بيرون رفتن ماده شده است.

7- سبب اشتراكى است و اندامهای  نزديك به كليه مانند روده‏ها و غيره در حالاتی از بيمارى فشار بر كليه وارد مى‏آورند و راه‏بندان  وسده ايجاد مى‏شود(3).

بوعلی در کنار عوامل بالا  به عامل جنس وسن  هم اشاره کرده است ایشان در کتاب قانون می نویسد: سالخوردگان بيشتر براى مبتلا شدن به سنگ كليه آمادگى دارند ،كودكان و جوانان بيشتر به سنگ مثانه مبتلا مى‏شوند تا سنگ كليه. سبب اين است كه نيروى دفع كننده مواد در نوجوان و جوانان بسيار قوى است و مواد از اندامهای بالائى به سوى اندامهای پايينى روانه مى‏سازد. اما پيران نيروى كليه‏شان بسيار ناتوان مى‏شود. و از سوى ديگر نوجوان و جوانان خلط كم‏مايه و رقيق‏تر از پيران دارند و خلط رقيق و كم‏مايه در كليه‏شان نفوذ مى‏كند. امّا خلط در بدن پيران غليظ تر از خلط بدن جوانان است. و به كليه نفوذ نمى‏كند(2.3).

 همچنین حرارت در كودكان قوى است و با قوّت اخلاط را ذوب مى‏كند و به اعضاى دورتر روان مى‏سازد و در سالخوردگان به علّت كمى حرارت اخلاط ذوب نمى‏شوند و به جريان نمى‏افتند و از اين جهت در كليه باقى مى‏مانند(4).از این رو بقراط مى‏فرمايد: «پيران مبتلا به سنگ كليه شفا نمى‏يابند»(3).

 همچنین بوعلی معتقد است که اكثرا كسانى كه چاق و پرگوشتند براى مبتلا شدن به سنك كليه آمادگى بيشترى دارند(3).

به اعتقاد بوعلی اورام ساده حاره وقروح کلیه که به عقیده اطباء عصر حاضر همان ضایعات چرکی کلیه است از عوامل بروز ایجاد سنگ می باشد (2).

دکتر احمدیه به عنوان یکی از آشنا ترین اطباء معاصر با طب ایرانی و نظریه پرداز درباره بیماریهای مختلف بر پایه اصول و مبانی این مکتب، نظریاتی در باب سنگ کلیه مطرح می کند.ایشان این بیماری رانوعی سوءمزاج ارثی می داند .

دکتر احمدیه تناول برخی اغذیه از جمله  گوشت مانده، ماهی شور و خوراک پاچه را در ایجاد سنگهای ادراری مؤثر می داند. به این مجموعه باید مصرف  زیاد شیرینی جات و تناول قهوه، شکلات و امثال آن را نیز افزود(1.5).

وي استعمال بي رويه مسهلها (از طريق ايجاد محيط مناسب براي رشد ميكروبها در روده)، همچنين بي تحركي، پرخوري و كاهش آب بدن (مثلاً در تعريق زياد يا برونشيت مزمن) را از ديگر عوامل زمينه ساز   مي داند(1.5).بنابراین  افرادى كه در مناطقى با آب و هواى گرم زندگى مى‏كنند، اگر به اندازه‏ى كافى آب نخورند و جبران آن آبى كه از طريق ريزش عرق از بدن‏شان خارج مى‏شود را نكنند، بيشتر از ديگران مستعد ابتلاء به سنگ‏هاى كليه خواهند شد(6). ایشان چاقی را نیز در بروز سنگ کلیه موثر می داند.(1.5)

شیخ داوود انطاکی مرض سنگ کلیه را موروثی می داند (2).

علی بن عبا س اهوازی همانند   بوعلی عامل سنگ کلیه  را پيدايش حرارت شديد در اين عضو می داند این حرارت شدید می تواند در اثر یک بیماری رخ دهد مثلا در احتقان كليه‏ چنين نيازى (ميل دم شديد) در اين عضو پيدا شده، فشارخون در كليه بالا رفته و باعث مى‏شود كه آلبومين و فيبرين از رگ‏ها به خارج تراوش كند و داخل بول شود . البته در چنين حالى كه كليه پرخون است، درجه حرارت آن بالاتر از معمول است و همين حرارت شديد در كليه است از علل مستعده بروز سنگ می باشد. امروزه هم مى‏دانيم كه التهاب كليه و خروج آلبومين و موسين از رگ‏هاى كليه، تعادل كلوئيد- كريستالوئيد را در بول به‏هم‏زده و طبق جديدترين نظريه علمى دانشمندان انگليسى و آلمانى  آن باعث رسوب املاح بول و تشكيل سنگ در كليه مى‏شود(2).

محمد بن ابراهیم کرمانی در کتاب دقایق العلاج علل بروز سنگ در کلیه را تنگى مجرى و حرارت كليه و مثانه و كيموس نارس غليظ و لزج می داند كه انها سبب تشكيل شن مى‏گردد و از بهم پيوستن شنها سنگ پيدا مى‏شود. همچنین ایشان به نزديكى بدون انزال وتخلیه منی به عنوان یک عامل  ایجاد  سنگ‏ كليه‏ اشاره می کند(7).

همانطور که جرجانی نیز به عامل بالا اشاره کرده می گويد : كثرت منى و بازداشتن شهوت جماع خاصه اگر شهوت صادق باشد و منى حركت كرده و انزال صورت نگیرد، از آن منى متحرك درد خصيصه و آماس آن و سنگ توليد می كند .همچنین  فساد شير دايه رااز جمله اسباب ايجاد سنگ دانسته از دو وجه يكى آنكه اگر شير صفراوى باشد  احشاى كودك را گرم‏تر كند و غلظت بول  زودتر سنگ  ایجاد كند دوم آنكه اگر شير بلغمى بود بول كودك را غليظتر كند و حرارت مثانه آن را ببندد(8).

تدابیر وپیشگیری از ایجاد سنگ کلیه از دیدگاه حکما

همانطور که در بالا اشاره شد حکما بر این عقیده ا ند که ماده ای که سنگ را می سازد خلط غلیظ است که  بر اثر حرارت شدیدی که در محل کلیه[ناشی از سوخت و ساز] وجود دارد خشک و متحجر می شود. این حالت وقتی بدتر می شود که مجاری ادراری تنگ باشند و شانس باقی ماندن بخش غلیظ ادرار بیشتر باشد(1).  بنابراین پرهیز از غذاهایی که به سختی هضم می شوند ومسبب ایجاد سنگ کلیه هستند مانند  گوشت گوسفند (گوشت قرمز) و نان سبوس گرفته و نان فطیر (نان کم پخته خمیری) و هرچه با آرد یا نشاسته یا رشته تهیه می شود ونان حواری [3]که سرعت هضم آن کم ونزديك به نان سفيد است (9) و نیز حلیم و تخم مرغ کامل پخته و سفت شده و پنیر تازه یا کهنه (پنير مولد خلط مرارى بود و بدن را لاغر كند و برای معده بد است  و تشنگى می  آورد و سنگ‏ كليه‏ ایجاد می كند)(9) و شیر برنج توصیه می شود(1). امروزه ثابت شده است مواد نشاسته‏اى از قبيل برنج، سيب‏زمينى و غيره را بيش از ساير غذاها در رديف مواد اسيد اگزاليك (مسبب ایجاد سنگ های اگزالیک) مى‏باشند و به‏اندازه‏اى به اين غذاها اهميت مى‏دهد كه مى‏نويسد قدرت اگزاليژن مواد نشاسته‏اى مانند قدرت اوريكوژن نوكلئوپروتئيدها است و در مورد سنگ‏هاى اوراتيك، گوشت و مخصوصا گوشت شكار را مضر مى‏داند(2).

بوعلی  نيز تمام اين مواد غذايى را كه سنگ‏هاى اگزاليك و اوراتيك در ادرار رسوب مى‏دهند، در كتاب قانون ذكر كرده است، مخصوصا به مواد نشاسته‏اى كه در بدن اسيد اگزاليك ايجاد مى‏كند، مانند نان لزج، خام و فطير، رشته، شير، برنج، هريسه (حليم) و آرد سفيد لزج، همچنين ایشان به گوشت ها مخصوصا، گوشت شكار را كه مولد اسيد اوريك است، اهميت داده است(2).

همچنین طبق یافته های جدید در سنگهاى اورات بايد از خوردن كاكائو، شكلات و جگر خوددارى كرد. در سنگهاى گزالالات اسفناج، چغندر، گوجه فرنگى و كاكائو نبايد مصرف نمود و در سنگهاى فسفات، گوشت و سبزيجات رانیز بايد محدود كرد(8).

دکتر احمدیه درمورد تدابیر برای جلوگیری از این بیماری می گوید : در پيشگيرى و درمان بايد توجه زياد به دستگاه گوارش نموده غذا را زياد جويد تا كاملا با آب دهان آغشته شود. بيمار خوراكهائى را كه مخالف طبيعت او باشد نبايد بخورد. از پرخورى بايد پرهيز كرد و در تقويت معده كوشيد تا خوراك را به خوبى گوارش دهد. طبع را بايد نرم نگهداشت، بدين‏طريق كه روزى دوبار صبح و عصر در ساعتى معين نسبت به تخليه اقدام نمود.

مالش بدن و نيز استفاده از حمام به حد اعتدال سودمند است. لازمست شالى به كمر و شكم بسته شود تا آن ناحيه از سرما محفوظ بماند. ضمنا مثانه بايد گرم‏تر از كليه‏ها نگهداشته شود. بايد از غذاهائى كه زمينه‏ساز توليد سنگ مى‏گردند مانند گوشت مانده، ماهى شور، پاچه، شيرينى زياد، قهوه و شكلات و امثال آن خوددارى ورزيد(1.5).

 واین افراد  غذاهایی با هضم راحت  را مانند گوشت پرندگان کوچک مثل مرغ و کبک و  گوشت خوب پخته بزغاله مصرف کنند  مثلا با آن سوپ درست کنند یا ریشه ریشه نموده و سرخ کنند و نیز خیار و خیار چنبر و هندوانه و انگور سفید و کاسنی و کرفس و رازیانه و پونه و زیره برایشان مفید است و مغز بادام تلخ و مغز هندوانه  و  تخم کتان و بذر مارچوبه و تخم خیار و ترشی کبر و ترشی مارچوبه و هرچیز ادرار آوری را بسیار مصرف کنند. کم کردن غذا و ورزش اندک پیش از غذا برایشان مفید است و باید پس از ورزش به حمام روند و بر محل بیماری آب گوارا و ولرم بریزند. یک روز درمیان نشستن در وانی که در آن جوشانده گیاهانی چون خارخسک و بابونه و ناخنک و مرزنجوش وکرفس و کلم و برگ خطمی و پرسیاوشان جوشانده باشند، مفید است و روغن مالی محل کلیه با روغن خارخسک و روغن شوید و روغن گل شب بو توصیه شده است(1.5).

در برخی نسخ قدیمی امده که كاكوتى روى كليه اثر كرده و سنگ آن را مى‏ريزانند و نيز آمده است كه گوشت پرنده كوچك مشهور به دم‏جنبانك (خام يا بريان) چنانچه با ترب سياه و نخود سياه طبخ داده و خورده شود دفع سنگ می كندو از داروهای موثر دیگر پوسته درونى سنگدان مرغ و مرغابى است که داراى ماده حلّالى است و در سنگ اثر كرده‏ آن را حل و دفع مى‏نمايد.از توصیه های موثر دکتر احمدیه در درمان سنگ کلیه نوشيدن آب ترب به ميزان يك تا دو استكان در هر بامداد است كه دفع سنگ اورات را از بدن خواهد نمود(5).

بوعلی سینا همه تدابیر بالا را در جلوگیری از سنگ بیان میدارد وعلاوه بر ان به پرهیز از استفاده از اب های الوده نیز هشدار می دهد .همچنین استفاده وعادت به قی را یکی از تدابیر منع ایجاد سنگ در کلیه می داند و می گوید : اگر كسى خود را به قى كردن بعد از غذا خوردن وادارد و اين كار را زياد تكرار كند، از توليد و به وجود آمدن سنگ جلوگيرى مى‏شود، زيرا به وسيله قى كردن ماده غليظ، كه قابليت سنگ شدن دارد ، از راه طبيعى كه راه روده‏ها است و به كليه سر مى‏زند، برگردانده مى‏شود و از راه مقابل و خلاف راه طبيعى بيرون داده مى‏شود و به كليه نمى‏رسد و كليه از ماده بدجنس سزاوار سنگ شدن سالم و پاكيزه مى‏ماندوهمچنین حمام واستفاده از ابزن به اعتدال را یک روش در درمان وجلوگیری از ایجاد سنگ می داند وایشان در این باره می گوید : حمام و آبزن‏  نافع بوده گاه به لغزاندن سنگ كمك كند، و گاهى مواد را به سوى ظاهر بدن جذب نمايد و از كليه برگرداند، ليكن چون در آن افراط كنند بدن و مخصوصا كليه را ضعف عارض شود و چون كليه ضعيف گردد، مواد مولد سنگ به سوى آن توجه نمايد(3.2).

یکی از توصیه های دیگر بوعلی  سینا استحمام در آبهاى گوگردى  است که البته ممكن است توليد جوشهائى در بدن نمايد. در چنين حالتى چنانچه پارچه‏اى را در آب جوشانده محتوى داروهاى دافع سنگ (پرسياوشان، پونه، كرفس و …) فروبرده و بر بدن بمالند مانع ايجاد جوش شده و جوش‏هاى موجود را نيز بهبود مى‏بخشد.واگر اين پارچه را در موضع سنگ قرار دهند سنگ را تحليل مى‏برد(5).

 بوعلی سینا مبتلايان به سنگ كليه را به نوشیدن  آشاميدنى‏هاى آبدار توصیه می کند زيرا زياد شدن بول بهترين وسيله براى جلوگيرى از تشكيل و توقف دانه‏هاى بلورى اگزالات و اورات است و از بذور مدره موثر در سنگ کلیه  آب نخود و آب کنگرو آب برگ ترب و خود ترب خصوصا كوچك و آبدار ان می باشد (3).

این تدابیر اطبای قدیم هرچند خیلی ساده است اما بسیارحکیمانه می باشد وانسانها رادر جلوگیری ودرمان سنگ کلیه که بیماری رایج این روزها ست ، کمک می کند. جلوگیری از مصرف غذاهای مولد سنگ واستفاده از داروها وغذاهای مفید در این زمینه گامی در جهت درمان این بیماری است چه بسا این روشها قبل از شروع درمان وجراحیها بسیار کارگشا  می باشد .  

---

منابع

1- شعرا، روح الله ، كشاورز ،منصور. مقاله بررسی آراء دکتر عبداله احمدیه در باره پیشگیری و درمان سنگهای مجاری ادراری. دانشكده طب سنتي، دانشگاه علوم پزشكي شيراز، گروه فيزيولوژي، دانشگاه علوم پزشكي تهران

2– مصطفوى كاشانى، سيد جلال، مجموعه آثار دكتر سيد جلال مصطفوى كاشانى، 2جلد، نشر شهر – تهران، چاپ: اول، 1382 ه.ش.

3- ابن سينا، حسين بن عبد الله – مترجم: شرفكندى، عبد الرحمن، قانون (ترجمه شرفكندى)، 8جلد، سروش – تهران، چاپ: دهم، 1389 ه.ش.

4- ابن مطران، اسعد بن الياس، بستان الأطباء و روضة الألباء، 1جلد، انجمن آثار و مفاخر فرهنگى – تهران، چاپ: اول، 1386 ه.ش.

5- احمديه، عبد الله، راز درمان (رساله اى در پزشكى سنتى و گياه درمانى)، 3جلد، اقبال – تهران، چاپ: هشتم، 1386 ه.ش.

6- حاجى شريف، احمد، دائرة المعارف گياه درمانى ايران، 1جلد، حافظ نوين – تهران، چاپ: دوم، 1388 ه.ش.

7- كرمانى، محمد كريم بن ابراهيم – مترجم: عيسى ضياء ابراهيمى، دقائق العلاج، 2جلد، چاپخانه سعادت – كرمان، چاپ: اول، 1362 ه.ش

8- نورانى، مصطفى، دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى (نورانى)، 12جلد، ارمغان يوسف – قم، چاپ: اول، 1384 ه.ش

9- انصارى شيرازى، على بن حسين، اختيارات بديعى، 1جلد، شركت دارويى پخش رازى – تهران، چاپ: اول، 1371 ه.ش.